ŽENSKA RADENIČKA ŠKOLA U PETROVCU NA MLAVI
Opis projekta
Produkcija celog poduhvata realizovana je u koprodukciji Zavičajnog muzeja Petrovac na Mlavi i gospodina Slobodana Danka Selinkića , arhitekte i redovnog profesora na FTN u Novom Sadu koji je bio autor projekta. Autorsku inspiraciju za ceo projekat našao je u arhivu svoje porodice koji se čuva vise od jednog veka. Ovakav produkcijski projekat je prvo iskustvo ovog muzeja u saradnji sa privatnim licem i privatnom arhivom i predstavlja izuzetno iskustvo, i kao proces i kao finalni rezultat. Deo arhive je gospodin Selinkić poklonio Zavičajnom muzeju u Petrovcu.
Projektom je autor predviđao realizaciju, tokom dve godine saradnje, kroz niz faza i tematskih celina:
-Sređivanje dokumentacije iz Arhiva porodice Selinkić o životu Petrovca između dva svetska rata
-Analiza obimnog materijala o dobrotovornom i prosvetiteljskom radu Ženskog društva i škole u Petrovcu na Mlavi
-Istorijsku analizu tog perioda u arhitekturi i društvu kao i osvrt na rad Ženskog društva u Srbiji
-Arhitektonska rekonstrukcija doma Radeničke škole u Petrovcu koja je bila primer arhitekture manje reprezentativne građevine za javnu namenu treće decenije XX veka
-Idejni i izvođacki projekat za spomen obeležje škole na mestu na kojem je ona postojala
-Realizacija spomen obeležja koja se sastojala od izrade 3D modela rekonstruisane škole, izrada makete 5D štampacem i livenje modela
-Realizacija temelja i urbanističko rešenje prostora za spomen obeležje na izabranom mestu ispred Doma zdravlja u Petrovcu
-Izložba u Zavičajnom muzeju Petrovac na Mlavi u čijoj postavci su bili: originalna dokumenta škole, fotografije iz epohe, crteži rekonstrukcije, 3d model, renderi i simulacije u postojećem stanju, dokumentarni film o celom projektu, scensko ambijentalni elementi školskih klupa iz epohe i za otvaranje i “Noć muzeja” učenice u unifromama po modelu iz tog perioda.
-Katalog sa prikazom celog projekta .
Realizacija projekta je počela bez investicija sa obe strane i puno volonterskog rada i dogovorom da Muzej obezbedi sredstva za izvođenje spomen obeležja, izložbe i kataloga. U realizaciji projekta su pored prof.arh. Slobodana Danka Selinkića i direktorke muzeja Žakline Perić uzeli ucešće i kustos dokumentarista Milan Jenić, studenti arhitekture u Novom Sadu Luka Lukić i Stefan Ivković, gospodin Radoslav Moskovlić filmski snimatelj koji je napravio kratki film o čitavom projektu, udruženje građana “Fabrika” iz Petrovca na Mlavi preko kojeg je finansijski omogućena realizacija spomen obeležja iz fonda dobijenog od Opštine Petrovac i mnogi građani i institucije iz Srbije koji su svojim svedočenjima pomogli istraživanju istorijskoj analizi projekta.
Troškove produkcije za 3D printa makete, livenje modela škole u livnici Kuzmanović – Smederevo, sečenje, obradu sa natpisima i transport kamenog postamenta finansirala je prema dogovoru Opština Petrovac na Mlavi i Zavičajni Muzej.
Ženska radenička škola simbol prosvetiteljskog i dobrotovornog rada petrovačkih žena
Kuća je odvajkada predstavljala fizički prostor sa kojim se čovek višeznačno identifikovao. Sve do današnjih dana je tako. Kuća zadovoljava sve funkcionalne potrebe čoveka u svakodnevnom životu i obavljanju radnih aktivnosti i zadataka i obeležava epohu i čovekovu delatnost. Tako se stvara memorija koja je garant tradicije i kulture jednog mesta kroz istoriju, a to onda pripada svima i postaje deo kolektivnog dobra. Takva je sudbina svake kuće, a posebno onih koje imaju značaj za čitavu zajednicu. Ženska radenička škola u Petrovcu na Mlavi je jedna od takvih kuća. Njoj je posvećena ova izložba, nastala po ideji Slobodana Danka Selinkića, autora ovog teksta.
Priče iz detinjstva moga oca Rajka o Školi dobile su dokumentovanu potvrdu za vreme iščitavanja arhive moje bake Živke Selinkić, predsednice Podružine. Arhiva je sačuvana kroz decenije u porodičnoj kući u Petrovcu, gde je Živka Selinkić živela sa svojim suprugom Dragoljubom Selinkićem, direktorom Mlavske štedionice i dobrotvorom Podružine, i svojom decom: Slobodanom Dankom, po kojem ja nosim ime, Rajkom i Bisom.
Za više od pola veka svog postojanja (1929-1980), Škola je bila kuća mnogim građanima. Mnogima je pružala utočište i služila čitavoj zajednici baš onako kako su to njene osnivačice zamislile i objavile u pismu od 28.1.1928. godine, kojim se Živka Selinkić, predsednica Udruženja, obratila zvaničnicima, sudu i Odboru Opštine Petrovac, obrazlažući motive za podizanje Škole, koju je nazvala ,,zajednički dom” za obrazovanje mladih žena Petrovca na Mlavi. Zgrada Doma petrovačke Podružine u kojem je bila smeštena Ženska radenička škola koja je zauzimala skoro čitavu površinu prizemlja, završena je, osveštana i počela sa radom 1929. godine.Aktivno je radila do Drugog svetskog rata. Nakon rata je postala društvena svojina. Od 1948. godine korišćena je kao dom za nezbrinutu decu, ratnu siročad, a zatim kao odeljenje petrovačkog Doma zdravlja i bolnice.
Arhitektura sećanja kao nematerijalna baština
Kada sam 2015. godine ponudio saradnju Zavičajnom muzeju u Petrovcu na Mlavi radi sređivanja dela privatne arhive o petrovačkoj ženskoj Podružini, bio sam motivisan idejom pravljenja izložbe i kataloga o Školi koji bi propratili realizaciju spomen-obeležja za zgradu Ženske radeničke škole na mestu gde je postojala. Smatrao sam da je ovaj mladi muzej pravo mesto za realizaciju ovog projekta očuvanja kulturne baštine Petrovca. Izložba se, pored istorijata i rada Škole, bavi prikazom školske zgrade kao simbola stepena angažovanja petrovačkih žena u dobrotvornom radu. One su upornošću i ličnim angažovanjem obezbedile potreban novac za gradnju Škole i uspele da sprovedu u delo čitavu proceduru pripreme dokumenata, izgradnje, opremanja i rada Škole i tako u svom domu nastavile već decenijama obavljanu dobrotvornu aktivnost.
Izgradnja Doma/Škole je spomenik angažovanju žena u razvoju društva i planiranju budućnosti. To su činjenice na koje svaki građanin Petrovca na Mlavi danas može biti ponosan.
Rekonstrukcija zgrade Ženske radeničke škole u Petrovcu na Mlavi
Kada sam počeo da čitam dokumentaciju o Ženskoj radeničkoj školi i kada se rodila ideja da se napravi ova izložba i spomen-obeležje, shvatio sam da govorimo o građevini koja više ne postoji. Postoji jedna fotografija Škole, verovatno iz vremena neposredno nakon gradnje. Postoje i razni sačuvani dokumenti koji svedoče o vlasništvu i radu Škole.Odlučio sam da napravim grafičku rekonstrukciju Škole na bazi tih fotografija, jedne dragocene urbanističke skice koju sam našao među dokumentima i raznih opisa koji su proizlazili iz pisanih dokumenata. Kasnije smo utvrdili da u Službi za katastar nepokretnosti Opštine Petrovac na Mlavi još uvek postoji katastarski crtež na kojem stoji ucrtan gabarit Škole tamo gde je i postojala sa svim okolnim građevinama koje i danas postoje. To je omogućilo da se definiše njen tačan položaj u odnosu na današnji Dom zdravlja zbog kojeg je bila srušena. Iz jedne fotografije koja je tokom istraživanja poklonjena Zavičajnom muzeju konstatujemo da je, za vreme gradnje novog Doma zdravlja, zgrada Doma Podružine, tj. Škole korišćena i da je od njega bila fizički odvojena te da, faktički, nije bilo realnih razloga za njeno rušenje. Škola je žrtvovana zbog preglednosti nove građevine i tadašnjeg viđenja građevina iz prošlosti. Rendering i fotografije iz prošlosti pokazuju da njihov suživot danas ne bi bio neharmoničan.
Arhitektura i urbanizam su postmodernom kritikom, baš tih osamdesetih godina u svetu, otvorile pitanje poštovanja konteksta i zaštite identiteta koje nam daju građevine i iskustva iz prošlosti. To je još više učvrstilo moj stav i želju da rekonstruišem Školu u grafičkom smislu jer je ona predstavljala, pored svih ostalih vrednosti koje je simbolizovala, i primer arhitekture Petrovca na Mlavi prve polovine XX veka.
Petrovac danas, nažalost, sve više gubi svoj istorijski identitet varošice što će u vrlo kratkom roku proizvesti gubitak kolektivne memorije o periodu razvoja između dva svetska rata kada je petrovačka varošica prerastala u mali grad. U vezi sa tim, za istoriju mesta je bitno konstatovati i činjenicu da gradnja Škole označava početak urbanizacije na drugoj obali Mlave. Škola je jedna od prvih projektovanih kuća na tom području. Ona tako simbolizuje i širenje varošice na toj strani reke gde se danas prostire najveći deo grada i gde se on prirodno širi i širiće se u budućnosti, pa je izgradnja i arhitektura Doma Podružine/Ženske radeničke škole na toj obali Mlave, neposredno uz reku na rizičnoj koti plavljenja, bio važan primer za ostale graditelje. Ženska radenička škola je bila i primer arhitekture lepih proporcija koja se u Petrovcu negovala tih godina. Narod ju je prozvao ,,mali dvorac“.
Pored ovog grafičkog dokumenta postoji i niz dokumenata koji opisno potvrđuju detalje o finalnom položaju parcele na terenu nakon što je dodeljena Podružini: tapija o vlasništvu, kao i predmer i predračun za gradnju Škole i dokumente o njenoj koaludaciji nakon završetka gradnje. Svi ovi dokumenti su prilikom rekonstrukcije pomogli pružajući razne informacije u realizaciji rekonstrukcije.
PROJEKAT I REALIZACIJA SPOMEN OBELEŽIJA ŽENSKE RADENIČKE ŠKOLE U PETROVCU NA MLAVI
Još 2015. godine, na samom početku saradnje sa Zavičajnim muzejom u Petrovcu na Mlavi, postavio sam kao cilj izgradnju obeležja koje bi svedočilo o postojanju ove Škole. U 2016. Godini u Muzeju su se stvorili uslovi i ideja o izgradnji spomen-obeležja Domu Podružine/Ženske radeničke škole je prihvaćena.
Obeležje je zamišljeno kao spomenik jednoj kući preko čije se materijalizacije u obliku makete u bronzi očitava višestrukost njenog značenja: harmoničnost građevine nazvane mali dvorac, ženskog angažovanja u društvu, dobrotvornog rada, solidarnosti i dobročinstva, prosvetiteljstva, kulture zajednice i mnoga druga manje ili više vidljiva značenja na koja podseća i izložba u Zavičajnom muzeju. Predložio sam da se obeleži to mesto koje je danas prilazni kolski put novog Doma zdravlja i deo parkinga sa desne strane ulaza, pored stare zgrade Doma zdravlja, koja je podignuta posle Doma Podružine kao spomenobeležje ratnicima palim u ratovima od 1912. do 1918. godine. Od rekonstruisanih crteža za Dom Podružine trebalo je načiniti maketu i odlivak u bronzi dostupan pogledu svih, posebno mladih i dece, kako bi mogli da preko te minijaturne građevine upoznaju i vide, pamte i razumeju koliko je veliki značaj ova građevina imala i ima za njih, kao i za sva buduća pokolenja.
Tekst Arh prof Slobodan Danko Selinkić
Beogradsko žensko društvo, osnovano 1875. godine, jedno je od prvih udruženja u istoriji srpskog društva. Nastalo sa osnovnim ciljem da unapredi socijalni položaj žene u Srbiji, bitno je uticalo na tok prihvatanja građanskih vrednosti i stvaranja građanskog društva po ugledu na moderne evropske države 19. veka. Od svog osnivanja, sve vreme svoga postojanja, bilo je pod pokroviteljstvom srpskog dvora, od kneginje i Njenog veličanstva kraljice Natalije Obrenović kao prve zaštitnice Društva, do Njenog veličanstva kraljice Marije Karađorđević.
Nakon osnivanja Beogradskog ženskog društva, širom Srbije su počele da se formiraju njegove podružine kojih je već 1878. godine postojalo četrnaest, a pred Drugi svetski rat devedeset i tri. Sve podružine su finansijski i organizaciono funkcionisale u potpunosti nezavisno od beogradske matice, tačnije kao ćelije krovne organizacije iz Beograda, koja je imala isključivo nadzornu ulogu. U Petrovcu na Mlavi je 1911. godine sazrela ideja o formiranju podružine. Na osnivačkom sastanku 18.12.1911. godine za predsednicu Podružine je izabrana gđa Smilja M. Anđelković, gđa Anka T. Naumović izabrana je za potpredsednicu, gđa Zorka D. Pantelić za blagajnika i gđica Živka I. Miljković za sekretara. Prva Uprava je uz pomoć članica podružine i dobrotvora, uglavnom tadašnjih viđenijih Petrovčana, vredno radila i uspela da već 1. avgusta 1912. godine počne sa radom Ženska radenička škola u Petrovcu na Mlavi.
Period do početka Velikog rata obeležen je naporom tadašnje podružinske Uprave oko obezbeđivanja osnovnih uslova za obavljanje nastavnih aktivnosti. Kao i ostale, tako je i petrovačka podružina sve troškove u vezi sa tim morala da snosi samostalno. Zakup prostora za školu, nastavnički honorari, materijal za rad, samo su neki od tih obaveza koje su članice petrovačke podružine morale da obezbede sopstvenim radom. Ministarstvo narodne priovrede, pod čijom je nadležnošću Škola bila u to vreme, kao i Centralna uprava Društva, pružali su samo logističku pomoć i imali kontrolnu ulogu. Nakon Prvog svetskog rata, radeničke škole prelaze u nadležnost Ministarstva trgovine i indrustrije i nazivaju se Ženske zanatske škole. Zakonom o ženskim zanatskim školama od 3. marta 1922. godine propisano je da troškove za nastavničke honorare preuzima na sebe Ministarstvo, međutim, zbog usložnjavanja samih nastavnih aktivnosti, detaljno propisanih ovim Zakonom, podružine nisu dočekale olakšanje u finansijskom smislu. Naprotiv, sistematizacija i unapređenje obrazovanja, što je bio osnovni cilj donošenja Zakona, nosili su sa sobom još više materijalnih obaveza kao i logističkih problema u vezi sa tim.
U najtežim društvenim okolnostima, izuzimajući ratne godine, u vreme velike ekonomske i političke krize, septembra meseca 1927. godine petrovačka podružina je dobila ambicioznu Upravu na čelu sa gđom Živkom Selinkić. Nova predsednica je, zajedno sa ostalim članicama Podružine, odlučila da dugogodišnji san o podružinskom domu, u kojem bi bila smeštena Ženska radenička, tj. zanatska škola, konačno postane stvarnost. Petrovac je oktobra meseca 1929. godine dobio novo, monumentalno zdanje, Dom ženske Podružine koji je svojom lepotom ukrašavao levu obalu Mlave i time, po značaju, stao u red sa uglavnom većim i privredno razvijenijim naseljima koja su mogla da se ponose sopstvenom zgradom zanatske škole. Koliko je (ne)stvaran taj poduhvat bio, poređenja radi, govori činjenica da je Negotin, u svakom pogledu napredniji i istorijski značajniji grad, svoj Dom dobio 1931. godine proslavljajući pedesetogodišnjicu postojanja svoje podružine, ili ta da su podružine u Kučevu i Žagubici osnovane iste godine kada je petrovačka podružina osveštala svoj dom.
Ženska radenička/zanatska škola u Petrovcu na Mlavi bila je stručna srednja škola koju se mogle da upišu devojčice sa završenom četvorogodišnjom školom. Delila se na dva odeljenja, odeljenje rubalja i odeljenje haljina, u kojima se pored šava izrađivao i svakovrsni vez. Odlične učenice su jedno vreme nagrađivane darovanjem šivaće mašine nakon školovanja. Troškove školovanja siromašnih učenica snosila je Podružina čije je članstvo, takođe, nastojalo i da svake godine pomogne u odevanju što većeg broja svojih materijalno nesituiranih pitomica.
Osnovni cilj Društva, osposobljavanje mladih devojaka za ekonomski nezavisan život i sticanje manira građanskog vaspitanja kroz sistem obrazovanja statutarno definisan Pravilima Društva o ustrojstvu njenih zanatskih škola, podružina u Petrovcu na Mlavi je ispunjavala besprekorno. Uprkos mnogobrojnim problemima sa kojima su članice petrovačke podružine bile suočavane, njena Ženska zanatska škola je nizala uspešne godine i često sabirala pohvale matične uprave. Godišnji izveštaji o radu Podružine, javnosti predočeni na redovnim godišnjim ili vanrednim skupštinama Ženskog društva, i redovno objavljivani u društvenom listu Domaćica, svedočanstvo su napora i rezultata koje su plemenite žene petrovačke ostvarile i, s obzirom na poražavajuću činjenicu da je njihov Dom srušen, samo deo onoga što su ostavile budućim pokolenjima u amanet.
Milan Jenić
